مطالعات بهنگام سازي طرح جامع آب كشورحوضه‌هاي آبريز درياي خزر و درياچه اروميه
خلاصه طرح
در اين طرح مطالعات جامع منابع آب و خاك حوضههاي هشتگانه شمال و شمال غرب كشور شامل حوضههاي ارس، اروميه، اترك، تالش- تالاب انزلي، سپيدرود بزرگ، سپيدرود- هراز، هراز- قره سو، گرگانرود شامل ديسيپلينهاي مختلفي همچون مطالعات جمعيت، هواشناسي، خاك شناسي، هيدرولوژي، آب زيرزميني، آبهاي نامتعارف، شرب، صنعت، كشاورزي، آبهاي غيرمصرفي، زيست محيطي، اجتماعي، اقتصادي، مالي، مسايل و مشكلات سازهاي و غير سازهاي در قالب مطالعات طرح جامع آب كشور انجام شده است.
تاريخچه طرح
مطالعات جامع منابع آب كشور از دهه هفتاد آغاز شده است كه هدف اوليه آن انجام مطالعات جامع منابع آب و خاك در سطح ملي و بهنگامسازي آن طي هر 5 سال در سطح كشور بوده است. تا كنون چند نسخه از اين مطالعات بروز رساني و منتشر شده است.
سيماي طرح
هريك از حوضههاي هشتگانه شامل منابع آبي سطحي و زيرزميني و نيازهاي آبي موجود و توسعه متعددي ميباشند كه طي اين مطالعات، راهكارهاي برآورده سازي اين نيازها شامل اهداف تامين شرب، صنعت، كشاورزي، نيازهاي زيست محيطي، پرورش ماهي دنبال ميشود. وجود سازههاي آبي فراوان شامل سدها، نيروگاهها، ايستگاههاي پمپاژ، آببندانها و سامانههاي انتقال متعدد، سيماي طرح توسعه متفاوتي را براي هر كدام از حوضهها ترسيم مينمايد.
نيازها و ضرورت هاي طرح
ثابت بودن منابع آب تجديد شونده (بدون لحاظ آثار تر و يا خشکساليها) از يک سو و از سوی ديگر افزايش روز افزون تقاضا ناشی از رشد جمعيت و گسترش فعاليت‌هاي كشاورزي، صنعتي و توسعه شهرنشيني و ارتقاي رفاه در جوامع بطور مستمر، سبب محدوديت منابع آب از نظر کمی و کيفی شده و ايجاد تعادل در عرضه و تقاضاي آب و پايداري در حوضههاي آبريز روزبه‌روز مشكل‌تر و به چالش اصلي و مهم براي مديريت آب بسياری از كشورها تبديل شده است.
دردهه‌های گذشته اقدامات زيادی در جهت اجرا و بهره‌برداری طرحهای توسعه منابع آب درکشور انجام گرفته که هدف برخی از آنها توسعه محلی بدون يكپارچه‌نگري طرحهای مذکور و ارزيابی چرخه آب بلحاظ کمی و کيفی در کل حوضه آبريز بوده است. تجربيات تلخ ناشی از ضعف يكپارچه‌نگري در مديريت و توسعه منابع آب، دغدغه‌هاي جدي براي ايجاد تعادل و توازن در عرضه و تقاضاي آب بصورت پايدار پديد آورده که تدوين برنامه‌هاي توسعه منابع آب را نه بصورت نقطه‌اي بلكه در كل حوضه آبريز و مديريت منابع آب آن را بصورت جامع و پويا، به يك ضرورت حتمي و حياتي تبديل نموده است.
از سوی ديگر ماهيت فرابخشی و تأثيرگذاری مديريت منابع آب بر ساير بخشهای اقتصادی، اجتماعی و زيست‌محيطی جوامع و نيز تأثيرپذيری اين مديريت از همان بخشها و نيز ملاحظات سياسی، فرهنگی و بين‌المللی، چالشهای عمده‌ای را فرا روی مديران بخش آب کشور قرار داده که با استفاده از رويكردها و روشهاي دهه‌های قبل، به هيچ وجه قابل حل نبوده و کاربرد آنها حتی ممکن است نتايج معکوس و نامطلوبي در پی داشته باشد. بدين لحاظ، در شرائط کنونی اگر مديريت منابع آب پويا نبوده و ابزار متناسب با شرائط حاکم را برای خود فراهم نسازد، بی‌شک توانائی راهبری مورد انتظار را نداشته و قدرت حداقل تعامل لازم را نيز از دست خواهد داد.
فقدان طرح آمايش سرزمین، عدم انطباق محدوده جغرافيايي حوضههای آبريز با محدوده‌هاي سياسي، توسعه درصد قابل ملاحظه منابع آب تجديد شونده کشور و رسيدن به مرزهای پايانی امکان استحصال آب بيشتر، از ديگر عواملی است که توجه مديريت جامع منابع آب را بيش از پيش ضروری می‌سازد.
رئوس کلي شرح خدمات
بسته شماره 1: پتانسيل‌ها و وضعيت موجود توسعه منابع آب
- جمع‌آوري آمار و اطلاعات، مدارك، مستندات، سوابق مطالعاتي و طرحهاي توسعه منابع آب در حوضه آبريز.
- ارزيابي منابع آب و توزيع زماني و مكاني آن برحسب زيرحوضه‌ها و محدوده‌هاي استانها، شامل آبهاي سطحي، زيرزميني در آبخوان‌هاي واقع در حوضه، كيفيت آب و تهيه پايگاه اطلاعاتي براي اين منابع.
- ارزيابي مصارف آب در وضع كنوني برحسب انواع مصارف در زيرحوضه‌ها و محدوده‌هاي استانهاي واقع در حوضه آبريز شامل راندمانهاي بهرهبرداري (منظور از وضع موجود ميزان برداشت از منابع، شامل برداشت‌هاي سنتي و طرحهاي توسعه منابع آب در دست بهرهبرداري و منابع آب زيرزميني در افق سال 1384 ميباشد).
- ارزيابي پتاسيل منابع خاك مشتمل بر تعيين قابليت وارزيابي اراضي، طبقه بندي اراضي ، وضعيت شوري وتناسب اراضي با در نظر گرفت محدوديت هاي منابع خاك.
- وضعيت موجود كشاورزي، كاربري اراضي، اراضي آبي، اراضي قابل آبياري، عملكردها، توليد كشاورزي و ارزيابي ارزش آن به همراه تنگناها و عوامل محدودكننده.
- ارزياي برداشت غيرمصرفي (Non-Consumption Use) شامل توليد برق آبي، حفاظت محيط زيست، كنترل سيلاب در وضع موجود
- ارزيابي شيوه‌هاي مديريت آب در حوضه در شرايط موجود شامل ساختارها، نهادها، مشاركت‌ها، هماهنگي‌هاي بين‌بخشي، حفاظت‌منابع‌آب‌و سايرجنبه‌هاي غيرسازه‌اي.
- ارزيابي منابع آب غيرمتعارف در حوضه (آبهاي فسيلي، آبهاي شور و لب‌شور، پساب‌هاي صنعتي، شهري و روستايي).
- ارزيابي سرمايه‌گذاري‌هاي انجام شده بر روي طرحهاي توسعه منابع آب در كل حوضه آبريز با قيمت‌هاي پايه سال 1385.
- شناسايي اجمالي ابعاد مختلف بازار آب در حوضه آبريز.
- بررسي نظام تعرفه ها وقيمت گذاري آب.
- بررسي مسائل و مشكلات مديريت آب در حوضه آبريز در انطباق با معيارها و ضوابط توسعه پايدار ومديريت يكپارچه آب و استخراج تنگناها و خلأهاي موجود.
- تهيه و تبيين گزارش وضع موجود شامل منابع مصارف، آبهاي مازاد، كمبودها، به همراه تنگناهاي مديريت‌هاي سازهاي و غيرسازه‌اي به همراه جمع بندي مسائل اجتماعي.
بسته شماره 2: نيازهاي آبي توسعه (سال هدف 1420)
- برآورد جمعيت شهري و روستايي در حوضه و نحوه استقرار جمعيت و پيش‌بيني نيازهاي شرب.
- برآورد نحوه توسعه صنايع و معادن در حوضه آبريز و ارزيابي نيازهاي آبي آنها.
- پيش‌بيني نيازهاي آبزي‌پروري.
- برآورد نيازهاي آبي دربخش كشاورزي (زراعت ، باغ وپرورش )
- پيش‌بيني نيازهاي غيرمصرفي (كنترل سيلاب، نيازهاي اكوسيستم‌هاي آبي، توليد برق آبي)
|
براي انجام پيش‌بيني‌ها، سناريوهاي منطقي و مطابق با شرايط و ويژگي‌هاي حوضه آبريز طرح شود و نيازهاي استخراج شده در كل حوضه آبريز و محدوده هر يك از استانهاي واقع در حوضه آبريز ارائه گردد. |
- تهيه و تدوين گزارش نيازهاي توسعه در سناريوهاي متفاوت
بسته شماره 3: پروژه‌هاي سازهاي بالقوه
- تهيه و تنظيم اطلاعات مربوط به طرحهاي دردست اجرا و مطالعه در كل حوضه آبريز با فرمت مناسب شامل سدسازي، شبكه‌هاي آبياري و زهكشي، انتقال آب، آبرساني شهري، كنترل سيلاب، مهندسي رودخانه، توليد برق آبي، طرحهاي كوچك تأمين آب و فاضلاب‌هاي شهري.
- توليد و تهيه فهرستي از طرحهاي جديد احتمالي كه تاكنون شناخته نشده لكن داراي مزيت‌هاي مناسبي براي قرارگرفتن در برنامه‌هاي توسعه ميباشند.
- برآورد نيازهاي سرمايه اي مجموعه پروژه‌هاي احتمالي، در دست مطالعه، اجرا با قيمت‌هاي ثابت براي يك سال مبنا.
- تنظيم گزارش پروژه‌هاي سازهاي بالقوه.
رئوس کلي شرح خدمات
بسته شماره 4: معيارها وضوابط مديريت وبرنامه ريزي منابع ومصارف آب
- جمع آوري وبررسي كليه اسنادبالادستي ازجمله سندچشم انداز20ساله ، راهبردهاي بلندمدت آب، برنامه هاي 5ساله توسعه اقتصادي ،اجتماعي وفرهنگي كشورو....
- معيارهاي پايداري سيستم به لحاظ
- پايداري شرايط موجود منابع وتامين مصارف.
- تامين نيازهاي تعهد شده.
- پايداري اجتماعي وسيستم موجود منابع آب.
- پايداري زيست محيطي وكيفيت آب.
- معيارهاي تعادل بخشي بين مصرف كنندگان (آب شهري، كشاورزي، دامداري، صنعت، محيط زيست وغيره)
- معيارهاي بهره وري اقتصادي
- تهيه وتنظيم گزارش معيارها وضوابط
بسته شماره 5: تجزيه و تحليل‌هاي لازم براي تأمين نيازهاي توسعه
- طراحي سناريوهاي مناسب براي اجراي طرحهاي توسعه منابع آب در حوضه آبريز به منظور تأمين نيازهاي توسعه.
- تهيه و تدوين مدل ديناميكي كايردوست به منظور رانش سناريوها، تجزيه و تحليل و ارزيابي بيلان منابع و مصارف آب با لحاظ عوامل موثر بر كميت وكيفيت آب وطرحهاي انتقال بين حوضه اي در كلّ حوضه بصورت يكپارچه وارائه شيوه بهنگام سازي و روز آمد نمودن آب.
- تهيه بيلان منابع و مصارف در وضع موجود و برآورد كمبودها و مازاد آب در زيرحوضه ها و محدوده هاي استانهاي واقع درحوضه آبريز.
- توليد وتهيه فهرستي از طرح هاي غير سازه اي كه داراي فرمت هاي مناسبي براي قرار گرفتن در برنامه هاي توسعه مي باشند.
- اجراي مدل رياضي تهيه شده براي سناريوهاي مختلف توسعه در آينده و ملاحظه فايده ها، هزينه ها و پيامدهاي هر يك از آنها.
- بهينه سازي سيماي توسعه در حوضه آبريز و در محدوده استانهاي واقع در هر حوضه پس از ملاحظه عملكرد هر يك از سناريوها.
- بررسي پيامدهاي زيست محيطي در سناريوي انتخابي.
- ارائه وضعيت كلّي عرضه و تقاضاي آب به همراه كمبودها يا مازاد منابع آب و مشخص نمودن مناطق بحراني و مسائل و موانع محتمل آتي در مورد سناريوي انتخابي
- تهيه و تدوين گزارش متضمن ارائه مدل وراهنماي استفاده از آن ، پيامدهاي زيست محيطي ، اجتماعي واقتصادي ونتايج تجزيه وتحليل سناريوها
بسته شماره 6: تهيه و تنظيم برنامه حوضه‌آبريز
- ارائه برنامه فيزيكي شامل فهرست، اهداف و اولويت طرحهاي توسعه منابع آب
به همراه برنامه زماني و مالي براي دوره هاي پنج ساله و پيامدهاي اقتصادي آنها. - سهم تخصيص آب براي مصارف و نيازهاي مختلف در كلّ حوضه آبريز و محدوده هر يك از استانهاي واقع درحوضه.
- ارائه برنامه هاي مقابله با پيامدهاي توسعه در كلّ حوضه (كنترل آلودگي ها، مديريت كيفي آب، استفاده مجدد از پسابها و ...).
- ارائه برنامه‌هاي غيرسازه‌اي شامل ارتقاي ساختارها، نهادها، كنترل مصارف، كاهش تلفات، ارتقاي راندمان‌ها و مديريت تقاضاي آب.
- ارائه برنامه‌هاي مقابله با آثار حوادث غيرمتقرقبه ناشي ازآب در كل حوضه آبريز (مديريت خشكسالي و سيل).
- ارائه برنامه‌هاي توليد اطلاعات و توسعه پايگاههاي اطلاعاتي.
- ارائه برنامه بهسازي و جايگزيني .
- ارائه برنامه پيشنهادي در مورد اصلاح نظام تعرفه.
- تهيه و تنظيم گزارش برنامه‌هاي حوضه آبريز.
اجزاي اصلي طرح
طرحها و سازههاي آبي موجود و برنامهريزي شده شامل سدهاي ذخيرهاي، بندهاي انحرافي، مخازن ذخيره و تنظيم، ايستگاههاي پمپاژ، اراضي كشاورزي موجود و توسعه، سامانههاي انتقال درون و بين حوضهاي
اهداف طرح
- شناسايي پتانسيل موجود منابع آب به منظور اجراي طـرح هاي توسعه منابـع آب
- بهرهبرداري از منابع آب به منظور برآورد اهداف مورد نياز با لحاظ كردن كليه جنبههاي درگير با هدف دستيابي به توسعه پايدار
- حفاظت از اکوسيستم و محيط زيست و برقراري عدالت اجتماعي
- حفاظت از منابع محدود آبي، خاكي، انرژي و محيط زيست جهت انتقال به نسل آينده
- مهار آبهاي مرزي به منظور جلوگيري از خروج منابع آبي كشور
- ايجاد زيرساخت لازم جهت تامين سلامت، رفاه و امنيت غذايي
- استفاده بهينه از منابع آبي موجود و مشترك
- تدوين سياستها و راهبردهاي مربوط به مديريت، تخصيص و توسعه منابع آب
- اولويت بندي طرحهاي توسعه منابع آب در نقاط مختلف کشور با توجه به محدوديت منابع آب و نگرشهاي ملي، اقتصادي، اجتماعي و محيط زيستي
متدلوژي انجام مطالعات
روش مورد استفاده شامل جمع آوري و دستهبندي اطلاعات، دادهها و گزارشات موجود به همراه انجام مطالعات در هر يك از ديسيپلينهاي موجود شامل عمليات ستادي و ميداني، مدلسازي، تحليلها و بررسيهاي مورد نياز با ملحوظ داشتن لزوم همكاري هماهنگ و يكپارچه در قالب رفت و برگشت اطلاعات ميان هريك از ماجولهاي درگير تحت مديريت واحد ميباشد. در اين مطالعات سيستم منابع و مصارف حوضه در وضع موجود و شرايط توسعه مدلسازي و در قالب سناريوهايي همچون افزايش اراضي توسعه و راندمانهاي بهرهبرداري،تعادل بخشي آبخوان و تحليل خشكسالي تحليل شد.
ويژگي هاي خاص طرح
با توجه به وسعت زياد هريك از حوضهها و تعدد منابع آبي و گرههاي مصارف و سازههاي آبي موجود، همچنين با لحاظ كردن كليه پيچيدگيهاي ماهوي مديريت يكپارچه منابع آب از جمله مسايل اجتماعي، زيست محيطي، سياسي و امنيتي به پيچيدگيهاي مساله افزوده است.
در اين رابطه برخی چالشهای عمده مديريت منابع آب بشرح زير است:
- توجه به ارزش و هزينه كامل آب در حوضههای آبريز مختلف و حتی در نقاط مختلف يک حوضه‌آبريز
- اجراي طرحهای توسعه در نقاط مختلف کشور با توجه به محدوديت منابع آب و نگرشهای ملی
- مقابله با تهديدهای فزاينده در تخريب کيفيت منابع سطحی و زيرزمينی
- مقابله با برداشت‌های بي رويه از آبها زيرزميني در دشتهاي ممنوعه و ممنوعه بحراني
- حل و فصل مناقشات و تنش‌هاي اجتماعي و سياسي ناشی از رقابت مصرف‌كنندگان بخشهای مختلف و نيز رقابت در مناطق مختلف حوضه‌آبريز در خصوص تقسيم و تسهيم آب
- رعايت الزامات برنامهريزي در مقياس حوضه هاي آبريز
- حفظ اكوسيستم‌هاي آبی و پيشگيری از تهديدهای فزاينده در اين زمينه
- افزايش راندمان مصرف آب در بخشهای مختلف
- تقويت مديريت سيل و خشکسالی
- ايجاد سيستم کارآمد ترويج و آموزش بهره‌برداران و بويژه کشاورزان
- افزايش سهم مشارکت ذينفعان در مديريت منابع آب
- تقويت اقتدار و هماهنگی دستگاههای مختلف در اجرای برنامه‌های مرتبط با مديريت منابع آب از قبيل رعايت الگوی کشت، حفاظت از آبهای زيرزمينی و کنترل کيفی منابع آب
- ايجاد توازن بين مصارف مختلف در سطح کشور
- ايجاد پايگاههاي اطلاعاتي مناسب دربخشهاي مختلف مصرف و نيز نقاط مختلف حوضه هاي آبريز و به تبع آن تشکيل سامانه‌های حسابداري ملي آب و نظام تخصيص
به منظور مقابله موثر با اينگونه چالشها، مديريت منابع آب کشور قبلاً مطالعاتی در سطح کشور انجام داده که بارزترين آن "مطالعات طرح جامع آب کشور" در سالهاي 78-1374 و بازنگری آن می‌باشد. به لحاظ تغيير شرائط فعلی کشور با عنايت به موارد پيشگفته، تدوين و ابلاغ سندهای بالادستی جديد چه در بخش آب و چه در سطوح ملی، امکان دستيابی به داده‌های پايه با دقت بيشتر و دوره آماری طولانی‌تر، لحاظ شرائط تغيير اقليم و نيز امکان بهره‌گيری از فناوری‌های جديد (از قبيل DSS، GIS, RS، مدلهای رياضی با قابليتهای پيشرفته و ...) ضروری است با بکارگيری آخرين امکانات و استفاده از نتايج تمامی مطالعات و گزارشهاي در دسترس، مطالعات جامع آب کشور بهنگام شده تا برای مديريت جامع منابع آب در سطح حوضههای آبريز درجه 2، ابزاری مناسب و روزآمد در اختيار قرار دهد.
براي بسياري از محورهاي مطالعاتي متداول از قبيل آبهاي سطحي يا زيرزميني ، خاكشناسي ، شبكه هاي آبياري و زهكشي ، مطالعات اقتصادي و …استانداردهاي مربوط توسط مراجع ذيربط از قبيل سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور ، وزارت نيروو ... ابلاغ و در طرحهاي موردي توسعه منابع آب مبناي مطالعات قرار گرفته و بعضاً لازم الاجرا مي باشند .هرچندكه در طرحهاي جامع در برخي موارد نياز به انجام خدمات مشاوره اي با جزئيات ذكر شده در استانداردهاي مشاوره نخواهد بود اما بايد مطالعات جامع بگونه اي انجام شود كه كه در پايان آن كارفرما اطلاعات مكفي را جهت تصميم گيري براي انتخاب سناريوهاي مختلف و پيشنهاد برنامه هاي آتي حوضه هاي آبريز (حوضه هاي آبريز درجه 2 مورد نظر) در اختيار داشته باشد و در اين زمينه هيچگونه ابهامي بافي نماند.
با عنايت به موارد فوق پيشنهاد فني ومالي با رعايت اين جنبه مهم از خدمات مشاوره اي تنظيم و ارادئه گرديده است، بديهي است آنچه در بخشهاي كلي و تفضيلي شرح خدمات حاضر آمده است ، خطوط اصلي انجام مطالعات بوده و پيشنهادهاي فني و مالي بر مبناي متدولوژي انجام مطالعات جهت دستيابي به دقت و كيفيت لازم مطالعات طرح جامع آب ارائه شده است .
مزايا، نتايج و دستاوردهاي مطالعه يا اجراي طرح:
- تسهيم مناسب منابع آبي در سطح هر يك از حوضهها و استانها با توجه به منابع و نيازهاي هر استان
- لزوم توجيهپذيري طرحهاي توسعه منابع آب با لحاظ يكپارچه‌نگري و ديدگاه سيستمي
- افزايش اشتغال، توسعه توليد انرژيهاي پاك شامل انرژي برقابي
- مهار آبهاي مرزي و جلوگيري از خروج آب از كشور